خبرنگاران تاریخ ادبیات در ایران - مجله حیات

مشاهیر ادبای فارسی سرمایه گرانقدر و پرافتخار این سرزمین هستند و تذکره احوال و معرفی آثار آنها در روحیه هر ایرانی، احساس یگانگی و غرور ملی ایجاد می کند. در میان آنها شخصیت عظیم و برجسته و جامع معاصر ذبیح الله صفا استاد دانشگاه تهران را می توان نام برد. محقق، ادیب، نویسنده عظیم و مورخ کم نظیر کشور که همه ساله کتاب هایش به دیگر دانشگاه های ممالک خارجی هدیه داده می گردد تا مورد استفاده دوستداران فارسی قرار گیرد.

درباره نویسنده کتاب

ذبیح الله صفا شهمیرزادی در 1290 خورشیدی در شهمیرزاد سمنان متولد شد. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در همان جا و بابل گذراند. سپس به تهران آمد و تحصیلات خود را تا درجه دکتری ادامه داد و به استادی دانشکده ادبیات رسید. با نوشتن مقالات ادبی و تاریخی در مجلاتی همچون مهر، ایران امروز و تعلیم و تربیت، استعداد خود را نشان داد. وی مدیریت سال اول مجله سخن و مدیریت سال پنجم و هفتم مجله مهر را نیز برعهده داشت و تأسیس روزنامه شباهنگ نیز از اقدامات اوست.

صفا در طول عمر فرهنگی خود مسوولیت ها و سِمت های حساسی را تصدی کرد و از این راه خدمات فرهنگی و اجتماعی بسیاری به یادگار گذاشت. وی مدتی دبیر کل کمیسیون ملی یونسکو در ایران و زمانی رییس دانشگاه تهران بود. همچنین به دیگر فعالیت های او همچون عضویت در هیات کنندگی ایران در کنفرانس عمومی سازمان یونسکو، عضویت در هیات مدیره شرکت مؤلفان و مترجمان ایران و نیز عضو پیوسته فرهنگستان ایران، معاون انستیتو بین المللی تحقیقات در تاریخ و تمدن آسیای مرکزی و ریاست انجمن ملی روابط فرهنگی ایران اشاره نمود. استاد بیش از 50 عنوان کتاب به زبان فارسی، فرانسه و ... منتشر نموده است و چندین کتاب به زبان های آلمانی، فرانسوی، روسی و عربی و چند زبان دیگر نوشته است که علاوه بر این ها مقالات بسیاری به فارسی و فرانسه به رشته تحریر درآورده است که بعضی از آنها به انگلیسی و عربی و زبان های دیگر نیز ترجمه شده است.

از جمله آثار منتشرشده این ادیب و محقق به تاریخ ادبیات در ایران در هشت جلد، حماسه سرایی در ایران، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی تا سده پنجم هجری، مزداپرستی در ایران قدیم، ترجمه و تصحیح اسرارالتوحید، تصحیح دیوان عبدالواسع جبلی، جشن نامه ابن سینا، آیین سخن در معانی بیان، تربیت معلمین روستایی، ترجمه شاهکارهای ادبیات فارسی در چند مجلد، فلسفه لایب نیتس، گنج سخن، ترجمه مرگ سقراط، نگهبانان ایران، یادنامه خواجه نصیر و ترجمه مادر دیوانه می توان اشاره نمود.

درباره کتاب

کتاب تاریخ ادبیات ایران که نخستین جلد آن در 1332 خورشیدی در تهران به چاپ رسید، به قلمرو تاریخ ادبیات فارسی در قلمرو زبان فارسی نو یا دری؛ یعنی ادبیات ایران در روزگار اسلامی می پردازد و از 2 دوره پیشین زبان فارسی باستان و میانه؛ یعنی ادبیات ایران پیش از اسلام سخن نمی گوید اما در عنوان کتاب حتی پس از بازبینی چاپ های تازه اش، چنین چارچوبی در نظر نیامده است. این اثر افزون بر نقد، موضوع های سبک شناختی و جامعه شناختی فراوانی را نیز در بر دارد؛ چنان که احتیاج پژوهشگران را در هر یک از این زمینه ها بر می آورد. این کتاب در پنج جلد و هشت کتاب در نزدیک به 6 هزار صفحه با بهره گیری از منابع گوناگون و نسخه های خطی کتاب خانه های مختلف دنیا منتشر شد.

جلد نخست کتاب با عنوان تاریخ ادبیات در ایران، از شروع عهد اسلامی تا دوره سلجوقی در 716 صفحه، جلد دومش (از میانه سده پنجم تا شروع سده هفتم) در 1334 و جلد سوم آن در 2 بخش (از اوایل سده هفتم تا خاتمه سده هشتم) در سال های 1351 و 1352، جلد چهارم (از خاتمه سده هشتم تا اوایل سده دهم) در 1356 و جلد پنجم (از شروع سده دهم تا میانه سده دوازدهم) در سه بخش در سال های 1362، 1364 و 1370 منتشر شد.

این کتاب پنج جلدی با وجود اینکه در دوره ای بیش از 40 سال فراهم آمده، از الگویی کمابیش یکسان پیروی نموده است. بنابراین، نویسنده در هر جلد پیش از آوردن سرگذشت شاعران و نویسندگان هر دوره و نمونه آثار آنان، برای آشنا شدن خواننده با اوضاع و احوال آن روزگار، گزارش هایی درباره اوضاع سیاسی و اجتماعی، وضع علوم و دانش ها و مهم ترین مباحث دینی و کلامی در آن هنگام عرضه می کند و تصویری از چهره ادبیات و علوم ادبی می کند. آن گاه در 2 بخش جدا از هم، به شناساندن شاعران و نویسندگان پر آوازه هر دوره می پردازد و از زندگانی و آثار و اندیشه ها و نمونه شعرها و نوشته های آنان یاد می کند.

جلد پنجم در سه مجلد از سده دهم تا میانه سده دوازدهم است که پس از انقلاب اسلامی و بخش فراوانی از آن در آلمان تنظیم و نوشته شد و با وجود دسترس نداشتن نویسنده به منابع اصلی و دست یکم، در پاره ای از بخش های آن نمایان است، تلاش فراوان او را برای آنالیز همه گزارش های درخور را بسیار باید ستود. مؤلف در این بخش از کتاب ادبیات دوره صفویه و سبک هندی از پژوهش های احمد گل چین معانی بسیار سود برده است.

بیشتر منابع کتاب، دست یکم و معتبرند، زیرا نویسنده برای بهره گیری از منابع اصلی در هر مبحث، در بسیاری از جاها به ویژه در مجلدات شروعین، از نسخه های خطی و گاه یکتای روزگار خود سود جسته و شعرها و نمونه ها را نیز گاهی از همین نسخه های خطی یا از چاپ های سنگی و نامنقح نخستین برگزیده است. از این رو، شماری از آنها با ضبط چاپ های انتقادی بعدی ناسازگار می کنند و در چاپ های بعدی کتاب برای سازگار کردن آنها با آن صورت های انتقادی آثار و جبران کمبودهایی از این دست، تلاشی صورت نگرفته است.

چکیده ای از این کتاب، به درخواست استادان رشته زبان و ادبیات فارسی برای دانش جویان دوره کار شناسی سامان یافت که جلد نخست آن را خود نویسنده در 1355 خورشیدی منتشر کرد و در 1374 خورشیدی به چاپ چهاردهم رسید.

نمایه نام های تاریخی و جغرافیایی و جای ها و کتاب ها، فرقه ها و اقوام و اشخاص و سلسله ها، در خاتمه بعضی از جلدهای کتاب آمده است و پانوشت های نویسنده افزون بر توضیحات سودمند وی درباره شاعران و نویسندگان و آثار یا زمانه آنان، نشانی منابع کتاب را در بر دارند. مقدمه او نیز در جلد نخست اثر، دغدغه اش را درباره آشنایی خوانندگان کتابش با ادب و ادبیات نویسی و مقدمات آن نشان می دهد.

ویژگی های این کتاب

این کتاب علاوه بر نقد، موضوعات دیگری چون، سبک شناسی و جامعه شناسی مطرح شده است. منابع کتاب اغلب موثق و مورد اعتماد است زیرا مولف مقید بوده که برای هر مورد به نسخه های خطی و گاه منحصر به فرد مراجعه کند. زبان کتاب تقریبا یکدست، علمی، جا افتاده و الهام گرفته از سنت های ادب گذشته فارسی است.

منابع:

1. فتوحی، محمود (خرداد 1382)، آنالیز و نقد تاریخ ادبیات نگاری در ایران، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شماره 68.

2. حداد عادل، غلامعلی (1380 ش)، دانش نامه دنیا اسلام.