قلعه کافران بنایی باشکوه در دل تاریخ ایران است - مجله حیات

رجبعلی لباف خانیکی، یک پژوهشگر و باستان شناس خراسانی اظهار کرد: بخش های مختلف این قلعه نسبت به شرایط طبیعی کوه در سطوح متفاوت قرار گرفته و حتی دیوارها از شرایط طبیعی کوه تبعیت نموده است. وسعت قلعه کافران از قلعه مسلمانان بیشتر اما تراکم سازه های معماری آن کمتر است.

وی اضافه نمود: مصالح ساختمانی این قلعه مانند دیگر قلعه های اسماعیلیه سنگهای لاشه با ملات گل و گچ است. مهمترین بخش قلعه دروازه ورودی و حصار دفاعی ایجاد شده در راستا منتهی به قلعه در سمت شرق بوده که از باقی قسمتها آسیب کمتری دیده است.

این پژوهشگر خراسانی ادامه داد: بر گرد قلعه، حصاری بلند با برج ها، گوشه و زوایایی به تبعیت از بافت و چگونگی بستر دیوارها بوده که بخش عمده آنها تخریب شده است. در مجاورت حصار فضاهای معماری متعددی وجود داشته که به کلی منهدم شده و در حال حاضر جز توده هایی سنگ از آنها اثری برجای نمانده است.

لباف خانیکی گفت: بر دو طرف دروازه شرقی قلعه، بخشی از حصار به ضخامت حدود 70 سانتیمتر و ارتفاع چهار متر به جای مانده که می تواند نمونه ای از ساختار دیوارهای قلعه باشد. در این قلعه برخلاف قلعه مسلمانان سازه های دفاعی نسبتا کم و بیشتر گویا اقامتی بوده اند. احتمالا بر بلندای دیوارها، کنگره ها و بر فراز برج ها روزنه های دید و مزغل ها تعبیه شده که در جبهه شمالی معدودی برجای مانده است. در همان منطقه آثار و نشانه هایی از بازسازی دیوارها مشاهده می گردد. فاصله این قلعه تا قلعه مسلمانان که در سمت شرقی آن واقع شده، حدود یک کیلومتر است.

وی مطرح کرد: ساختار کلی قلعه کافران به لحاظ شکل گیری حصار، دروازه، برج ها، مخازن ذخیره آب و نیز مصالح ساختمانی مانند قلعه های اسماعیلیه و بخصوص قلعه مسلمانان است. اگرچه فضای سالم معماری در آن باقی نمانده که در تاریخ گذاری یاری کند، اما وجود قطعات سفال ساده و لعابدار مربوط به قرون پنجم و ششم ه.ق حاکی از آن است که قلعه کافران نیز مانند قلعه مسلمانان به اسماعیلیه قهستان تعلق داشته است.

این پژوهشگر و باستان شناس خراسانی گفت: همانگونه که در شروع بحث عنوان شد، در محدوده روستای کهن دره، سه قلعه به نامهای دره، مسلمانان و کافران وجود داشته است. قلعه کوچک و مشرف بر دره به استناد آثار و شواهد به جای مانده قلعه ای است که بعد از دوران صفوی ساخته شده و وسعت، مصالح و ساختار آن متناسب با تشکیلات و جمعیت انبوه اسماعیلیان نیست، بنابراین نمیتوان آن را در شمار قلعه های اسماعیلیه بشمار آورد.

لباف خانیکی تشریح کرد: اما دو قلعه دیگر منطقه در نزدیکی روستای گرسک به جهات مختلف گنجایش، شایستگی، شان و شکوه قلعه دره را دارند و اگر چه در حال حاضر دو قلعه قلمداد می شوند، اما بعید نیست که در عصر اسماعیلیان لازم و ملزوم یکدیگر بوده اند و با دو نوع کاربری متفاوت بر روی هم قلعه دره نامیده می شده اند، به این معنی که قلعه مسلمانان که دارای استحکامات خاص دفاعی بوده به عنوان محل استقرار و خاستگاه تهاجمات فدائیان اسماعیلی بوده و قلعه کافران در نزدیکی آن که از وسعت زیادتر و فضاهای اقامتی کم دوام تر برخوردار بوده، احتمالا محل استقرار خانواده ها و غیر نظامیان بوده است.

وی اظهار کرد: قلعه دره در واقع پایگاه اولیه اسماعیلیه قهستان و خاستگاه آنها بعد از الموت محسوب می شد و زمینه رشد و بالندگی آنها را فراهم کرد. با توجه به این زمینه مناسب در اواخر قرن پنجم ه.ق و با شروع رستاخیز حسن صباح، حسین قاینی که قبلا در تصرف الموت کیاست و زیرکی خود را نشان داده بود، به قهستان آمد و به عنوان جنبشی نظامی، سیاسی و مذهبی در جستجوی پناهگاه و پایگاهی بر آمد که می توانست با استفاده از نیروی آماده و پرانگیزه قلعه دره در نزدیکی سیستان و از مضافات، مؤمن آباد را تصرف و تبدیل به پایگاه اولیه نهضت خود کند.

این پژوهشگر و باستان شناس خراسانی گفت: با تصرف آن قلعه، قهستانیان برای مدت نزدیک به 170 سال در جایگاه عاملی مشخص کننده و با برخورداری از پشتیبانی اکثریت مردم در مقابل تمام تهاجمات مخالفین خود مقاومت کردند و حملات مکرر دولتهای سلجوقی، خوارزمشاهی و همسایگان غوری، سیستانی و هروی خود را دفع کردند.