نِسا ؛ شهر باستانی اشکانی در ترکمنستان - مجله حیات

نِسا از شهرهای باستانی ایران در خراسان بود. این شهر که پایتخت اشکانیان بود امروزه در محدوده کشور ترکمنستان نهاده شده است. در زمان پارتیان (اشکانیان) که از اواخر قرن سوم پیش از میلاد تا اوائل قرن سوم میلادی، یعنی نزدیک به پانصد سال بر قلمرو آن موقع ایران حکومت کردند، شهر نسا از مهمترین شهرهای ایران به شمار می رفت و به نظر بعضی مورخان، ارگ نسا، نخستین جایی بوده است که اشگ اول، بنیانگذار سلسله اشکانی به عنوان مرکز فرمانروایی خود برگزید.

اگرچه نسا پایتخت اشکانیان نبود اما پایگاه این خاندان به شمار می رفت و بعضی شاهان اشکانی در این شهر دفن شدند.

نسا در پارسی باستان به معنی آباد و آبادی بوده و هم اکنون روستاهایی با نام نسا در استانهای البرز، فارس، کرمان و خراسان وجود دارد.

نام نسا در زمان فرمانروایی مهرداد اول اشکانی (171 تا 138 پیش از میلاد) به مهردادکرت تغییر یافت اما امروزه باستانشناسان و مورخان آن را همچنان با نام نسا می شناسند.

آن گونه که در گزارش های تاریخی آمده، نسا چند سال پیش از میلاد مسیح بر اثر زمین لرزه سهمگینی ویران شد اما دوباره بازسازی شد و به حیات خود ادامه داد.

پس از آنکه ساسانیان به فرمانروایی اشکانیان سرانجام دادند، نسا اهمیت خود را از دست داد و رو به زوال نهاد اما پیروز، پادشاه ساسانی این شهر را دوباره احیا کرد.

در شاهنامه فردوسی دست کم در دو جا به نام به این شهر اشاره شده است:

ز گرگان بیامد به شهر نسا/یکی رهنمون پیش پر کیمیا (در داستان لشکرکشی بهرام برای نبرد با خاقان) و بدر بر یکی مرد بد از نسا/پرستنده و کاردار بسا که در داستان جنگ انوشیروان ساسانی با رومیان از این شهر نام برده شده است.

در متون تاریخی فارسی و عربی پس از اسلام پیوسته از نسا به عنوان یکی از شهرهای مهم خراسان یاد شده است.

از زمان صفویه که در نتیجه جنگ میان صفویان و امرای خیوه، ترکمنان به صورت گسترده از نواحی شمالی تر آسیای میانه به مناطقی که اکنون در جنوب ترکمنستان و شمال شرق ایران قرار دارند کوچیدند، نسا جای خود را به شهر باقر داد که از مراکز خان های ترکمن بود.

با اشغال آسیای میانه به دست روسها و در قرارداد معین سرحد ایران و روسیه که در سال 1885 میان دو کشور منعقد شد، نسا جزو خاک روسیه نهاده شد، هرچند فاصله چندانی از مرز ایران ندارد.

هم اکنون از نسا تنها بقایای ارگ کهن اشکانی آن مانده که در نوع خود از آثار باستانی منحصربه فرد جهانی به شمار می رود و مورد بازدید عمومی واقع شده است، از خان نشین باقر در نزدیکی آن هم روستایی به همین نام باقی است.

در کاوشهای باستانی ارگ نسا، دخمه ها و پرستشگاههای مربوط به آیین مهرپرستی که پیش از همه گیر شدن کیش زرتشت در ایران رواج داشته به دست آمده است.

بعضی از آثار باستانی کشف شده در این ارگ، نشانه های هنر باستانی یونانی را دارند که به دوران سلطه جانشینان اسکندر مقدونی به ایران باز می گردند و اشکانیان فرمانروایی شان را برچیدند.

معماری اشکانیان

این شهر نمادی از معماری اشکانیان نیز هست. هنر دوره اشکانی را می توان به سه بخش جغرافیایی-تاریخی: هنر اشکانی، هنر فلات ایران و هنر میان رودان تقسیم نمود. اولین بخش هنر اشکانی پیدا شده در مهردادکرت، ترکیبی از هنر یونانی و ایرانی در راستای سنت های هخامنشی و سلوکی است. بخش دوم آن، گویای تاثیر آثار هنری دوره هخامنشی می باشد و بخش سوم بتدریج با گذشتن مرزهای اشکانی از میان رودا شکل گرفته است.

نقوش متداول به جا مانده از دوران اشکانی معمولا شامل تصاویری از شکارهای سلطنتی و اهدای نشان توسط پادشاهان است. استفاده گسترده از این نقوش منجر به استفاده حتی توسط حاکمان محلی شده بود. این نقوش معمولا شامل انواع نقش برجسته، فرسکو و دیوارنگاری می شد. همچنین از الگوهای هندسی و طرح گیاهان به صورت گچ بری برو دیوار نیز استفاده می شده است.

پارتیان در شمال خاوری ایران معماری نوینی را تکوین بخشیدند. معماری پارتیان، با ترکیب عناصرایرانی و یونانی شیوه جدید و بی نظیری را در معماری بوجود آورد.