کاروانسرای چمشک از ویژگی های معماری ممتازی برخوردار است - مجله حیات

خشت به خشت و رج به رج آجرهای کاروانسراهای ایرانی حکایت از خستگی پیران پا خسته و در راه مانده ای دارد که از خوز و خوارزم تا جور و جاجرم و از ماوراءالنهر تا بین النهرین به منظور زیارت، سیاحت و تجارت سفر می کردند.

از زمانی که چاپارخانه های هخامنشی در ایران شکل گرفت تا هنگامی که اندیشه ساخت 999 کاروانسرا در ایران به فکر شاه عباس صفوی خطور کرد، بیش از 20 قرن ایرانیان با اقامتگاه های بین راهی آشنا و مانوس بودند.

این اقامتگاه ها که در عصر صفوی با نام کاروانسرا شناخته می گردد و شکوه معماری ایرانی اسلامی را به تصویر میکشد در نوع خود گونه ای از معماری به شمار می رفت که صرفاً برای استراحت یا اقامت موقت مسافران یا کاروانیان احداث شده بود و بر اساس نوع اقلیم، پلان و مصالح آن متفاوت بود.

ورق به ورق تاریخ پرشکوه معماری ایران مملو است از بناهایی سترگ و عظیمی که گذر زمان نه تنها از هیبت و هیمنه آنها نکاسته، بلکه هر چقدر سن و سال آنها بالاتر می رود، حیرت مهندسان دنیا را در برابر پایداری و ایستایی خود بر می انگیزند.

وجود این آثار و تنوع در سبک و مدل های معماری سبب شده که مهرازان دنیا در برابر عظمت این بناهای کم نظیر سر تعظیم فرود آورند.

هر کدام از بناهای معماری ایران زمین در جایگاه خود ارزش و اعتبار والایی دارد اما ویژگی های معماری بناهای ایرانی و اسلامی به خصوص کاروانسراها را نه مهرازان ایرانی بلکه مهندسان غربی از جمله ولفرام کلایس و آرتور ابهام پوپ با قلم و قدم و خامه و نامه به گوش دنیایان رسانده اند.

تنوع گونه و تیپ معماری کاروانسراهای ایرانی به حدی است که نمونه های مشابه در میان آنها به چشم نمی خورد و هر یک از ویژگی های فنی و هندسی خاصی برخوردارند.

به عنوان مثال کاروانسرای زین الدین تنها کاروانسرای مدور ایران، کاروانسرای سعدالسلطنه بزرگترین کاروانسرای درون شهری، دیر گچین با گنبد گچی و کاروانسرای چمشک لرستان تنها کاروانسرای سه حیاط ایران و از نوع کاروانسراهای کوهستانی است.

یکی از این کاروانسراها چمشک در منطقه چمشک از توابع شهرستان پلدختر بوده و در مسیر راه باستانی شاپورخواست به خوزستان قرار گرفته و ثبت دنیای شده است.

در این رابطه عطا حسن پور، مدیر کل میراث فرهنگی لرستان اظهار کرد: مهمترین عنصری که زنجیره کاروانسراهای ایران را به هم پیوند می دهد، راه های باستانی است که اغلب کاروانسراها یا در امتداد راه ابریشم یا در امتداد راه های فرعی متصل به آن همانند راه شاهی (حد فاصل مرکز های قدیم ایران شوش به همدان) احداث شده اند، بنابراین باید مطالعه راه ها و پل ها را نیز در آینده نزدیک در دستور کار قرار داد.

وی ادامه داد: به عنوان مثال تنها در طول محور راه شاهی خوزستان به همدان که از کوهستانهای سخت گذر لرستان عبور می نماید بیش از 20 کاروانسرا و حدود 50 پل تاریخی وجود دارد که هر کدام تاریخی و افسانه ای در دامان خود دارند و احتیاجمند ثبت و ضبط هستند.

این مسئول گفت: با تمام این اوصاف ثبت دنیای مجموعه کاروانسراهای ایرانی از چند جهت حائر اهمیت بوده که یکی از آنها وسعت و پراکنش این آثار به میزان وسعت ایران زمین است و در بین آثار ثبت شده دنیا تا کنون اثری به این وسعت و گستره جغرافیایی وجود ندارد.

مدیر کل میراث فرهنگی لرستان در ادامه اظهار کرد: در چهل و پنجمین اجلاس دنیای یونسکو در کشور عربستان 54 کاروانسرای ایرانی در قالب یک پرونده به عنوان 27 امین اثر ایران در لیست دنیای به ثبت رسید.

وی پیرامون اینکه کاروانسرای چمشک از ویژگی های معماری ممتازی برخوردار است، افزود: در بین این 54 کاروانسرا، کاروانسرای چمشک در شهرستان پلدختر که از ویژگی های معماری ممتازی برخوردار است، از جمله ویژگی های این کاروانسرا اینکه تنها کاروانسرای سه حیاطه ایران به شمار میرود.

مدیر کل میراث فرهنگی لرستان اعلام کرد: کاروانسرای چمشک از نوع کاروانسراهای کوهستانی به شمار می آید و با میل های هدایت سنگی که به لحاظ تیپیک در کشور ایران بی نظیر هستند.

وی اعلام کرد: این کاروانسرا در مسیر راه شاهی از شمال به جنوب و مرتبط با راه ابریشم بوده از دوره هخامنشی تا دوران صفوی و هنوز هم کارکرد خود را حفظ نموده و هنوز هم در مسیر راه عشایر کاروانرو هستند.

حسن پور با بیان اینکه کاروانسراهای لرستان یازده گانه از بروجرد تا خوزستان وجود دارد، افزود: این کاروانسراها به ترتیب از بروجرد، چغلوندی، خرم آباد، شهنشاه، چمشک، قلعه نصیر، اوسر، می شوند، سروگل، چارتا و قلعه رزه کاروانسراهای لرستان هستند که از این کاروانسراها فقط کاروانسرای چمشک ویژگی ثبت دنیای را دارا بود.

وی اظهار کرد: این کاروانسرا حدودا دو هزار متر مربع مساحت دارد و از مصالح سنگ، گچ، آهک و آجر ساخته شده و دارای 19 اتاق، سه اصطبل و سه حیاط است و در جوار این کاروانسرا غار دستکند کوگان از دوره اشکانیان بنا شده که در دوره خود غاری دوطبقه و بی نظیر و در بین معماری های دستکند ایران ساخت به شمار میرود.

این مسئول افزود: کاروانسرای چمشک در کنار آزادراه خرم آباد پل زال زیر ساخت اولیه را دارد اما احتیاج است زیر ساخت ثانویه برای سفر گردشگران ایجاد گردد.

حسن پور افزود: جاده، آسفالت و تملک زمین های اطراف، ساماندهی رودخانه، سیل بند و دیواره رودخانه، ایجاد تابلوی راهنما، زیرساختهای آب، برق ،گاز و بازسازی اصولی بنا مدنظر است.

وی اعلام کرد: اکنون که ثبت دنیای شده نگاه دنیا به آن تغییر می نماید و اولین بنای لرستان که ثبت دنیای شد.

مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان اعلام کرد: با توجه به ظرفیتهای غنی لرستان در حوزه آثار تاریخی بویژه کاروانسراهای 11 گانه، چشمک در لیست دنیای یونسکو به ثبت رسید، چرا که این اثر تاریخی با شاخص های تاریخی، معماری و ویژگی های انسانی منحصر بفرد به شمار می رود.

فرهاد زیویار، استاندار لرستان نیز در این رابطه اعلام کرد: خصوصیات خاص کاروانسرای چمشک عامل ثبت دنیای آن شد. لذا باید برای تامین زیرساختهای گردشگری آن تمهیدات لازم انجام شوند.

وی با اشاره به سه حیاطه بودن و استفاده از مصالح بومگرد در ساخت این بنا به عنوان ویژگی های منحصر بفرد آن اظهار کرد: مبادلات فرهنگی، سیاسی، امنیتی و مالی تماما در ساخت این کاروانسرای دنیای در نظر گرفته شده اند.

استاندار لرستان به برگزاری جلسه ستاد خدمات سفر با رویکرد برنامه ریزی برای برطرف مسائل زیرساختی بنای دنیای کاروانسرای چمشک در محوطه این بنا اشاره نمود و گفت: در این جلسه که با حضور مدیران مربوطه برگزار گردید مواردی در جهت برطرف مسائل زیرساختی این اثر به تصویب رسید.

زیویار ساخت دیوار محافظ در برابر طغیان رودخانه، ترمیم جاده دسترسی، برق، آب، گاز و زیرساختهای ارتباطی از جمله تقویت اینترنت را مهمترین مسائل این بنای تاریخی دنیای برشمرد و توضیح داد: مصوبات خوبی با حضور مدیران مربوطه به تصویب رسید که سریع تر در جهت برطرف این مسائل شروع خواهند شد.

وی میراث فرهنگی را ظرفیتهایی معرفی کرد که ما را به اینجا رسانده اند و اظهار کرد: این میراث کارهایی هستند که گذشتگان برای ما انجام دادند و برای معرفی آنها نباید از هیچ کوششی فروگذار کنیم.

لازم به ذکر است با ثبت کاروانسرای چمشک بیش از 80 درصد استانهای کشور از نعمت ثبت دنیای برخوردار شدند.