نحوه ساخت ظروف سفالی و چینی در یزد و همدان - مجله حیات

با ما همراه باشید و با تورهای چین از شگفت انگیزترین کشور دنیا دیدن کنید بر روی دیوار چین سلفی بگیرید، از قصر ممنوعه دیدن کنید و در خیابان شانگهای پیشرفته ترین آسیا قدم بزنید.

خبرنگاران | سرویس علوم - فلات ایران با تنوع اقلیمی زیاد به احتمال زیاد یکی از مهم ترین خاستگاه های اصلی پیدایش و گسترش صنعت سفالگری در آسیای غربی است. فرایند رو به رشد سفالگری در طول هزاران سال، در هیچ منطقه ای از آسیای غربی مثل ایران نبوده است. نقطه عطف پیدایش سفال بدون تردید در منطقه زاگرس مرکزی و پیدایش چرخ سفالگری و تکامل کوره های سفال پزی نمود پیدا نموده است.

نحوه ساخت ظروف سفالی در همدان و یزد

لالجین همدان

لالجین به دلیل برخورداری از خاک مرغوب و هنرمندان برجسته سفالگر، به یکی از مراکز عمده سفالگری درآمده است. خاک لالجین رسی و بیشتر سفال های این منطقه با نقش و لعاب و بدون لعاب به بازار عرضه می شوند. محصولات این منطقه بسیار متنوع و از نظر خاک و لعاب نسبتا مرغوب تر از سایر نقاط ایران است. رنگ لعاب هایی که در همدان ساخته می شوند اغلب لاجوردی، آبی، سرمه ای، حنایی، زرد، سبز، فیروزه ای و قهوه ای است. سفال های همدان گاهی به روش رو رنگی نقاشی می شود و گاه با طرح هایی که به صورت مقعر روی سفال ایجاد می شود، منقوش می شود. هنگام لعاب دادن نقاط گودتر از لعاب پر شده و در نتیجه به صورت خطوط پر رنگ تری دیده می شود. تکنیک ساخت سفال های لالجین بیشتر چرخکار است، اما کار های قالبی به روش های فشاری و دوغابی نیز انجام می شود. گاهی بدنه های خام به روش های کنده، بریده و افزوده تزیین می شوند.

میبد یزد

در این منطقه سفالگری با خاک سفید انجام می شود و پس از ریختن، سطوح سفال را با لایه ای از خاک سفید خالص تر که ترکیباتش در هر منطقه فرق می نماید و به صورت دوغاب درمی آید، می پوشانند. سپس با رنگ های متنوع نقاشی می نمایند و در نهایت تمام سطح سفال را با لعاب شفاف بی رنگ پوشانیده و می پزند. یکی از طرح هایی که روی سفال های میبد به چشم می خورد تصویر خورشید است که به صورت زن نقاشی می شود که اصطلاحا به آن خورشید خانم گفته می شود. از دیگر تصویر ها می توان به گل های تزیینی و ماهی و پرنده اشاره نمود. تکنیک ساخت سفال های میبد چرخکاری و همچنین ریخته گری دوغابی است.

مراحل ساخت ظروف سفالی

1. ورز دادن و هواگیری گل رس: ابتدا باید گل خاک رس را به درستی ورز داد. این مرحله برای تضمین کیفیت سفال بسیار حائز اهمیت است.

2. شکل دادن به گل توسط چرخ سفالگری: باید روی یک جایگاه در پشت دستگاه نشست و از طریق پای راست خود چرخ سفالگری را به حرکت درآورد. سپس مقدار گل رس لازم را روی چرخ قرار داده و با دست به آن شکل داد. برای اینکه در حین کار، گل رس به دست نچسبد باید از یک ظرف آب در کنار چرخ سفالگری استفاده کرد و دائما دست ها را از طریق آن مرطوب نگه داشت.

3. جدا کردن از طریق نخ و قرار دادن در سایه: بعد از اینکه توسط چرخ سفالگری، گل رس به شکل دلخواه درآمد باید از طریق یک نخ، ظرف ساخته شده را از بقیه گل جدا نموده و به مدت 24 ساعت در سایه قرار داد.

4. گرم کردن در آفتاب: ظرف را در گرمخانه یا در مقابل آفتاب قرار دهید تا خشک شده و برای حرارت دیدن و پخته شدن در کوره آماده شود.

5. قرار دادن سفال در کوره: در مرحله آخر باید ظرف را در کوره و در معرض حرارت قرار داد. حرارت نقش بسیار مهمی را در استحکام سفال دارد؛ زیرا با تبخیر رطوبت موجود در گل رس، ذرات آن به خوبی به یکدیگر می چسبند. این باعث می شود سفال از دوام بالاتری برخوردار شود. ظرف های ساخته شده را درون کوره قرار می دهند و سپس کوره را روشن می نمایند.

نکته مهم: برای سفال های بدون لعاب، سفال های لعابدار و سفال هایی که قرار است به شیوه رو رنگی نقاشی شوند، از درجه حرارت های مختلفی برای پخت، استفاده می شود. باید درجه حرارت کوره را به آرامی افزایش دهیم تا سفال ها به آرامی پخته شوند و به استقامت مورد نظر برسند.

آشنایی با سفال (سفالینه) و سفالگری

این اصطلاح بنابر تعریف لغت نامه ها عموما به معنی اشیا ساخته شده از گل پخته است، مانند کاسه، کوزه، و غیره.... سفالین نیز شامل انواع اشیایی است که از سفال می سازند. اصطلاح اروپایی سرامیک نیز داری مفاهیم سفال در زبان فارسی است. بنابراین سفالگری نیز به هنر یا صنعت ساخت ظروف و اشیا گلی پخته اطلاق می شود.

معمولا محصولات را اگر بدون لعاب باشند سفال، و اگر لعابدار باشند بر حسب گل و لعابی که در آن ها به کار رفته بدل چینی می نامند. سفال در واقع نخستین محصول هنری و صنعتی مردمان اولیه و حاصل احتیاج و شعور آدمی در به کار گیری عوامل طبیعت است. از آنجا که مواد اولیه سفال شامل: خاک، آب و آتش است، نشانه های فراوری آن را در تمامی نقاط مسکونی انسان ها مشاهده می کنیم. زیرا این مواد به راحتی در آن نقاط یافت می شده اند. کهن ترین اشیا سفالی به دست آمده از کاوش های باستان شناسی ایران مربوط گنج دره در استان کرمانشاه است، که تاریخ آن به هزاره هشتم پیش از میلاد می رسد.

سفالگری هنری است که اصول فنی خود را به صورت سنتی طی هزاران سال حفظ نموده است. علاوه بر ارزش های هنری، با آنالیز دقیق این آثار امکان شناخت حرفه ها، صنایع و آثار مادی طوایف و جوامع بشری در قلمرو های گوناگون فراهم می آید.

هنر سفال سازی نزد باستان شناسان منزلت خاصی دارد، همین قطعه های کوچک سفال که به ظاهر ناچیز به نظر می رسد، ما را با زمانه و زندگانی مردم آن روزگاران آشنا می نماید.

سفال بهترین اثری است که از جوامع اولیه بر جای مانده است. هنرمند سفالگر پیش از تاریخ ایران با نقاشی روی سفالینه ها گویی شعر می سرود. سفالگر نقاش با استفاده از عناصر بصری ساده، اشیا و حیوانات و انسان را نمایش می داد. به عنوان مثال خطوط مواج موازی در درون یک دایره و مستطیل، نشان دهنده آب است و مثلثی که سطح آن چهارخانه بندی شده، نشانگر کوه یا مربعی که با خطوط افقی و عمودی تقسیم و خطوط مواج در آن ترسیم شده، احتمالا نشانه زمین زراعتی است. جانوران طراحی شده روی ظروف عمدتا عبارتند از بز، قوچ، گوزن، گاو و پرندگان. اما برخلاف نقاشی غار ها در اینجا شکل واقعی حیوان مورد توجه نبوده، بلکه طرح خلاصه و اغراق شده آن مطرح است، زیرا آرایش سفالینه در کار سفالگر اهمیت بیشتری دارد.

در میان ظروف دوره هخامنشیان تعدادی مجسمه سفالی هست؛ این مجسمه ها، از مجسمه های طلایی که بیشتر به شکل شیراند، تقلید شده اند. به این نوع ظروف سفالی، ظروف ریتون می گویند. (مانند تصویر زیر):

در دوره اشکانیان به دلیل توجه خاص به ظروف زرین و سیمین، ساخت ظروف سفالی کاهش یافت. از ویژگی های سفال گری این زمان می توان به لعاب ظروف اشاره نمود. رنگ این لعاب ها سبز روشن تا آبی فیروزه ای بود. اشیا باقی مانده از این دوره، شامل خمره های عظیم برای انبار آذوقه، تابوت های سفالی با نقش انسان و ظروف گلدانی شکل و قمقمه هایی که با لعاب تزیین شده اند است.